به گزارش روابط عمومی موسسه آموزش عالی حوزوی امام رضا علیه السلام، به مناسبت سالروز ولادت باسعادت امیرالمؤمنین حضرت علی(ع)، حجتالاسلام والمسلمین دکتر یاوری سرتختی، عضو هیأت علمی مؤسسه امام رضا(ع)، در یادداشتی علمی–تحلیلی به بررسی سیره اقتصادی آن حضرت با تأکید بر «تولید» پرداخته است.
این نوشتار، با توجه به نامگذاری سال به عنوان «افزایش تولید»، تلاش میکند با تکیه بر آموزهها و سیره عملی امام علی(ع)، الگوی جامع و کارآمدی از اقتصاد اسلامی مبتنی بر خودکفایی، آبادانی، کشاورزی، صنعت، تجارت و عدالت اجتماعی ارائه دهد و نشان دهد که چگونه سیره علوی میتواند الهامبخش سیاستگذاری و کنش اقتصادی در جامعه اسلامی امروز باشد.
سیره اقتصادی امیرمومنان علی(ع) با تأکید بر تولید در سالی که به نام افزایش تولید است.
تأکید بر خودکفایی
عنایت امیرمؤمنان علی(ع) در اقتصاد، مبتنی بر خودکفایی بود. بنابراین، ایشان به همراه همسر خود به کشاورزی اهتمام داشتند. حضرت فاطمه(س) نیز مبتنی بر همین خودکفایی، گاهی در منزل ریسندگی میکرد[۱] و برای همسرش پیراهنی بافت که در نبردها آن را میپوشید.[۲] چنانکه در جنگ جمل به آن پیراهن افتخار کرده و فرمودند: «بهخدا قسم، این دو لباسِ من که میبینید، از بافتههای همسرم است و این غلات نیز از محصولات خودم در مدینه است.»[۳]
امیرمومنان علی(ع) برای جلوگیری از وابستگی به کفار نیز فرمودند: «مادامی که این امت- مسلمان- لباس بیگانه نپوشند و از غذاهای آنان استفاده نکنند، همواره در خیر و نیکی خواهند بود و هنگامی که از غذا و لباس بیگانه استفاده کنند، خداوند آنان را ذلیل خواهد کرد.»[۴]
توجه به آبادانی شهرها
فرهنگ کار و تلاش در آموزههای امیرمؤمنان علی(ع) برای سامان بخشی و عمران و آبادانی جامعه و رفاه اقتصادی آن، جایگاه ویژهای داشت. آن حضرت، ضمن بیان قدسی و عبادی بودن کار، بر این امر نیز تأکید داشت: «شهرها و کشور زمانی آباد میگردد که حب به وطن باشد.»[۵] بهعبارت دیگر، یکی از زمینه آبادانی، افزونبر عبادی بودن کار کردن، دوست داشتن خدمت به مردم در قالب دوست داشتن سرزمین و بینیازی از دیگران بهویژه بیگانه است.
امیرمؤمنان علی(ع) کارگزاران خود را به آبادانی شهرها و توجه به رفاه مردم ملزم میکرد؛ چنانکه در عهدنامه مالک اشتر آمده است: «باید نگاهت به آبادانیِ زمین بیشتر از گرفتن خراج باشد؛ خراج، بدون آبادانی بهدست نیاید و کسی که آنرا بدون آبادانی زمین جستجو کند، شهرها را ویران سازد و بندگان را به هلاکت اندازد و کارش جز اندکی، ثبات نگیرد. اگر از سنگینی مالیات یا آفت و خشکسالی و سیل شکایت کردند، بار آنان را سبک گردان؛ زیرا اندوختهای میگردد که با آبادانی شهرها به تو بازدهند. خرابی سرزمینها از تنگدستی آنان است و تنگدستی صاحبان زمین هنگامی است که زمامداران به گردآوری اموال خو کنند.»[۶] همچنین، درخصوص توجه به کشاورزی و تأمین نیازمندیها همواره میفرمود: «کسی که آب و خاک در اختیار داشته باشد و با این حال، نیازمند دیگران باشد، از رحمت خدا به دور است.»[۷]
در گزارشی از یعقوبی(م۲۹۲ق)، امیرمؤمنان علی(ع) ضمن نامهای، قَرظَهبن کَعب را مأمور آبادانی کرده و نوشت: «همانا مردانى از اهل ذمه حوزه ماموريت تو، نهرى را در زمين خود اسم بردهاند كه بىاثر شده و زير خاك رفته است و مسلمانان براى ايشان عهدهدار احياى آن هستند؛ پس تو و ايشان بنگريد، سپس نهر را احيا كن و آباد ساز؛ پس به جانم سوگند كه اگر نهرها احيا شوند، این کار نزد ما بهتر است از آنکه اینان کوچ کنند و ناتوان شوند.»[۸]
توجه به تجارت و صنعت
توسعه تجارت و صنعت نیز از جمله راهبردهای اجتماعی امیرمؤمنان علی(ع) است که جامعه اسلامی را بر آن تشویق مینمود.[۹] ایشان، توسعه اقتصادی جامعه را در گرو توسعه صنعتی و رشد تجارت میدانست و به فرمانداران خود درباره کشاورزان، صنعتگران و تجار سفارش میکرد. ایشان، به مالکاشتر میفرماید: «سفارش منرا درباره صاحبان صنایع و بازرگانان بپذیر؛ زیرا آنان پدیدآورندگان وسایل زندگی و آسایش و آورندگان وسایل زندگی مردم از نقاط دوردست و دشوار میباشند.»[۱۰]
نکته قابل توجه در سیره اقتصادی امیرمؤمنان علی(ع)، اهمیت دادن به تجارت با عموم مردم، سفارش به آسان کردن تجارت و فراهم کردن کسبوکار برای همگان و کاهش مالیات زمین کشاورزان بود.[۱۱] ایشان، برای تسهیل کار بازاریها در فعالیت اقتصادی، اظهار میداشت: «بازار مسلمانان مثل مسجد آنان است؛ کسی که در مکانی از بازار پیشی گیرد، او تا شب از دیگران به آن مکان سزاوارتر است.»[۱۲] همچنین، امیرمؤمنان علی(ع)، برای رونق کسب و کار از مغازههای بازار که متعلق به دولت بود، کرایه نمیگرفت.[۱۳]
امیرمؤمنان علی(ع)، ضمن آنکه اظهار میکرد، علاقمند به تجارت است،[۱۴] معاملاتی را نیز انجام میداد[۱۵] و گاهی برای کسب منفعت، در برخی مزارع کشاورزی نیز کار میکرد و در مقابل این فعالیتها، خرما و جو بهعنوان دستمزد دریافت کرد.[۱۶] ایشان، به توسعه کشاورزی توجه بسیار داشت و حتی در نواحی یَنبُع زمین خریداری میکرد یا به وی واگذار میکردند، فعالیت کشاورزی داشت. آن حضرت، در این زمینها چشمههایی را ایجاد کرد و پس از آباد کردن، آنها را در راه خدا برای فقرا و مساکین وقف میکرد.[۱۷]
کشاورزی و دامداری
در گزارشی از مجاهد، امیرمؤمنان علی نقل میکند، روزی برای که بهشدت گرسنه بودم، برای کار و تأمین مایحتاج به عوالی یثرب رفتم و در باغ یکی از زنان آنجا مشغول کار شدم.[۱۸] یکی از اقدامات اجتماعی و اقتصادی امیرمؤمنان علی(ع)،[۱۹] کشاورزی و آبادکردن زمینهای بایر و غیر آن بود. ایشان، در عوالی مدینه زمین کشاورزی داشت[۲۰] و با بیل کار کرده و زمینها را آباد میکرد.[۲۱] گاهی این زمینها به کمک کارگران و خدمتکاران نگهداری و کشت میشدند.[۲۲] طبق گزارشی، ایشان، سرزمین یَنبُع را که از پیامبر(ص) دریافت کرده بود، گاهی شبانهروز کار میکرد و آنرا برای کشاورزی آماده کرد و ضمن ایجاد چاههای پر آب، بخشی از آن زمین را با کاشتن خرما به نخلستان بزرگی تبدیل کرد.[۲۳] امیرمؤمنان علی(ع)، در دوران عثمان از شدت کار در همان یَنبُع مریض شد.[۲۴] ابوفضاله انصاری از اصحاب بدر به همراه فرزندش به ملاقات امام آمد و گفت: میترسم با این حالت مریضی در اینجا جان سپاری، اما امام پاسخ داد: «من از این مریضی از دنیا نمیروم. رسول خدا(ص) با من عهد کرده است تا اینکه به حکومت برسم. سپس، با خون سرم، محاسنم آغشته میگردد.»[۲۵]
بنابر گزارش ابنشبّه(م۲۶۲ق)، امیرمؤمنان علی(ع)، یَنبُع را آماده کشاورزی میدید و بعدها مقداری از سرزمین یَنبُع را از عبدالرحمانبن سعد زراره انصاری به مبلغ سیهزار درهم خرید و به املاک خود افزود که نخستین نقطه آبادشده آن، بُغَیبَغَه است که چشمهای به همین نام احداث کردند.[۲۶] امیرمؤمنان علی(ع) در مدینه نیز باغی تأسیس کرده بود که از آن، محصولات گوناگون برداشت میکرد.[۲۷] مزرعه و چشمه ابینِیزر نیز از دیگر مزارع وقفی امام بود.[۲۸] همچنین، الفقیرین، وادیالقُری، دَیمه یا دَعه و اُدیبه یا اُذینه یا اُرینه از دیگر زمینهای کشاورزی علیبن ابیطالب(ع) بود که تولیت آنها را به امام حسن(ع) و دیگر افراد نسل خود واگذار کرده بود.[۲۹] ایشان، در عراق نیز توانست زمین وسیعی به مبلغ چهلهزار درهم در نزدیکی حیره و کوفه- برای کشاورزی- بخرد.»[۳۰]
طبق روایتی از امام صادق(ع)، امیرمؤمنان علی(ع) با درآمد حاصل از مزارع خود، هزار برده را خرید و آزاد کرد.[۳۱] بنابر گفته بلاذری(م۲۷۹ق) نیز، آن حضرت همه زمینهای خود را وقف کرده بود و درآمد غله و محصولات حاصل از این مزارع را که در یک سال زراعی حدود چهلهزار دینار بود، صدقه میداد.[۳۲]
بُغَیبَغَه، عین ابینِیزر، عینالبحیر، رباح یا ریاحا، جُبَیر، عین نولا، عینالحدث، العصبیه، الفقیرین، بئرالملک، اُدیبه یا اُذینه یا اُرینه، دَیمه یا دَعه و وادیالقُری و ذات کمات از چشمههای احداثی امیرمؤمنان علی(ع) هستند. ایشان، با حفر آن همه چاه، دهها هکتار زمین را با کاشتن نخلهای زیادی آباد کرد و کارگران زیادی از طریق آن نان میخوردند.
امیرمؤمنان علی(ع)، افزونبر معامله و کشاورزی به نگهداری دام بهعنوان یک فعالیت اجتماعی و اقتصادی نیز اهتمام داشت.[۳۳] در گزارش دیگری، امیرمؤمنان(ع) شتر هم نگهداری میکرد و از پیامبر اکرم(ص) افزونبر فدک و باغهای اطراف مدینه،[۳۴] بیش از چهل شتر،[۳۵] دو گوسفند و شش اسب نیز از ارث به حضرت زهرا(س) رسید.[۳۶] بنابر گزارشی دیگر، پیامبر اکرم(ص) زمانی به خانه آن حضرت رفتند، امام حسن(ع) که طفلی بیش نبود، نوشیدنی درخواست کرد، رسول الله(ص) برخاست و از گوسفندی که در خانه امام بود، شیر دوشید و به نوهاش نوشاند.[۳۷]
[۱] . محمدبن علىبن بابویه قمی، الامالی، ص۲۵۹.
[۲] . محمدبن علیبن شهرآشوب، مناقب آل ابیطالب، ج۳، ص۲۴۶.
[۳] . محمدبن محمدبن نعمان، الجمل و النصرة لسيد العترة في حرب البصرة، ص۴۲۲.
[۴] . احمدبن محمدبن خالد برقی، المحاسن، ج۲، ص۴۱۰.
[۵] . حسنبن علیبن شعبه حرّانى، تحف العقول عن آل الرسول، ص۲۰۷.
[۶] . محمدبن حسين موسوی(سیدرضی)، نهجالبلاغه، نامه: ۵۳، ص۴۳۶.
[۷] . عبداللهبن جعفر حمیری، قرب الاسناد، ص۱۱۵.
[۸] . احمدبن ابيواضح یعقوبی، التاریخ، ج۲، ص۲۰۳.
[۹] . نعمانبن محمد مغربى، دعائم الاسلام، ج۲، ص۱۵.
[۱۰] . محمدبن حسين موسوی(سیدرضی)، نهجالبلاغه، نامه ۵۳، ص۴۳۱.
[۱۱] . محمدبن یعقوب کلینی، الکافی، ج۵، ص۱۵۱، ح۳؛ ر.ک: محمدبن حسين موسوی(سیدرضی)، نهجالبلاغه، نامه ۵۳.
[۱۲] . محمدبن یعقوب کلینی، الکافی، ج۵، ص۱۵۵، ح۱.
[۱۳] . محمدبن یعقوب کلینی، الکافی، ج۵، ص۱۵۵، ح۱.
[۱۴] . احمد بن حنبل، فضایل الصحابه، ج۱، ص۵۳۲.
[۱۵] . «همانند خرید و فروش شتر.» محمدبن علیبن شهرآشوب، مناقب آل ابیطالب(ع)، ج۲، ص۷۸.
[۱۶] . محمدبن مسعود عیاشی، التفسیر، ج۲، ص۱۰۱؛ علیبن احمد واحدی، الوسیط فی تفسیر القرآن، ج۴، ص۴۰۱- ۴۰۰.
[۱۷] . عمربن شبه نمیری، تاریخ المدینه المنوره، ج۱، ص۲۲۰.
[۱۸] . احمدبن حنبل، مسند، ج۱، ص۱۳۵.
[۱۹] . «امیرمؤمنان علی(ع) جهت بهبود وضع کشاورزی، در زمان رسول خدا(ص) و هنگام جنگ ذاتالعشیره از مزارع بنیمُدلِج دیدن کرد.» محمدبن جریر طبری، تاريخ الأمم و الملوك، ج۲، ص۴۰۸.
[۲۰] . عمربن شبه نمیری، تاریخ المدینه المنوره، ج۱، ص۲۲۳.
[۲۱] . محمدبن یعقوب کلینی، الکافی، ج۵، ص۷۴، ح۲.
[۲۲] . محمدبن یعقوب کلینی، الکافی، ج۶، ص۴۴۰، ح۱۱.
[۲۳] . «این منطقه در نزدیکی مدینه بود و پیامبر اکرم(ص) از فیء آنرا به امیرمؤمنان(ع) بخشید.» محمدبن یعقوب کلینی، الکافی، ج۷، ص۵۴، ح۹، ج۵، ص۷۵، ح۶.
[۲۴] . علىبن محمدبن اثير، أسد الغابة فى معرفة الصحابة، ج۵، ص۲۴۷.
[۲۵] . «ابوفضاله در صفین کنار امیرمؤمنان(ع) شهید شد.» احمدبن حنبل، مسند، ج۱، ص۱۰۲.
[۲۶] . عمربن شبه نمیری، تاریخ المدینه المنوره، ج۱، ص۲۲۱.
[۲۷] . فراتبن ابراهیم کوفی، تفسیر، ص۵۶۶.
[۲۸] . محمدبن یزدی مبرد، الکامل، ج۳، ص۱۱۲۹- ۱۱۲۸.
[۲۹] . «در این واگذاری، اصول راهبردی و موارد مصرف بیان گردیده است.» محمدبن یعقوب کلینی، الکافی، ج۷، ص۴۹، ح۷.
[۳۰] . عبدالکریمبن احمدبن طاوس، فرحة الغري في تعيين قبر أميرالمؤمنين عليبن أبيطالب(ع)، ص۲۹.
[۳۱] . محمدبن یعقوب کلینی، الکافی، ج۵، ص۷۴، ح۲.
[۳۲] . احمدبن یحیی بلاذری، أنساب الأشراف، ج۲، ص۱۱۷.
[۳۳] . «در گزارش ابن ابیالحدید، امیرمؤمنان علی(ع) هنگام محاصره عثمان در خیبر مشغول کار کشاورزی و دامداری بود.» عبدالحميدبن ابیالحدید، شرح نهج البلاغه، ج۲، ص۱۴۸.
[۳۴] . «بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ، اين وصیتنامه فاطمه(س)، است. او بوستانهاى هفتگانه: عواف، دلال، برقه، ميثب، حسنى، صافيه و مال امّ ابراهيم را براى علیبن ابیطالب(ع) وصيّت كرده است.» محمدبن يعقوب کليني، الکافي، ج۷، ص۴۸، ح۵، ح۲.
[۳۵] . «بنابر گزارش مقریزی تعداد این شترها صد نفر بود.» أحمدبن على مقريزى، إمتاع الأسماع بما للنبى(ص) من الأحوال و الأموال، ج۱۴، ص۲۷۱.
[۳۶] . علىبن عيسی اربلّی، کشف الغمه في معرفة الأئمه(ع)، ج۱، ص۴۹۶.
[۳۷] . احمدبن حنبل، مسند، ج۱، ص۱۰۱.